Սեպտեմբեր, 2008թ., Երևան www.newcaucasus.com
Հարցազրույց «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրի տնօրեն, Հայաստանի նախկին Լուսավորության նախարարի հետ
— Ինչպիսի՞ն են Վրաստանի օգոստոսյան իրադարձությունները թվում Հայաստանից:
— Դժբախտաբար, Ռուսաստանում շարունակում է գերիշխել կայսերական մտածելակերպը: Կարծում եմ, որ Վրաստանում օգոստոսի 8-ին սկսված ռազամական գործողությունները նախօրոք պլանավորված էին: Եթե Հարավային Օսեթիայում չսկսվեր պատերազմ, այն կսկսվեր Աբխազիայում: Ողջ կատարվածը խոսում է այն մասին, որ Ռուսաստանը վաղուց էր գալիս նրան, ինչ այսօր ունի:
Ես իմ միջով եմ անցկացրել այն ամենը, ինչ Վրաստանում կատարվեց: Երբ ռուսական հեռուստատեսությամբ հաղորդումներ էի դիտում, հասկանում էի դրանց ենթատեքստը. «Ահա, կովկասի ժողովուրդները բարբարոսներ են, և մենք ստիպված ենք փրկել նրանց հենց իրենցից»: Ցավալի է… 200 տարի Ռուսաստանն անում է Կովկասում, ինչ ուզում է: Իսկ մենք մինչ այժմ չենք կարողացել իմաստնանալ ու ընդհանուր լեզու գտնել… Ինձ համար սա ամենակարևոր դասն է, որ քաղել եմ օգոստոսյան իրադարձություններից:
— Վրաստանում կատարված իրադարձություններն ինչ-որ կերպ ազդեցի՞ն Հայաստանի վրա:
— Իհարկե, Վրաստանում տեղի ունեցածն անդրադարձավ մեզ վրա: Սակայն Հայաստանը կարող էր ավելի սուր զգալ դրանք, եթե զարգացման ռեժիմում ապրեր: Ավաղ, մենք այդ ռեժիմում չենք: Հայ հասարակությունը, ընդհանուր առմամբ, ինչ-որ բան կորցրեց, սակայն այդ այնքան էլ ցայտուն չէ: Դժբախտաբար, մենք այդպես ապրելու սովոր ենք և հաճախ, մենք մեզ հաշվետվություն չենք էլ տալիս: Սա կործանարար է մեզ համար: Հայաստանն այսօր ապրում է ինչ-որ ուրիշ աշխարհում՝ գործնականում մյուս երկրներից անկախ: Մենք ապրում ենք փակուղում: Հաճախ ստացվում է այնպես, որ աշխարհում կատարվող իրադարձությունները քիչ են ազդում Հայաստանի վրա, Հայաստանի տնտեսությունը, կարծես, իրեն-իրեն է զարգանում: Մենք արդեն սովոր ենք մեկուսացված ապրել:
Վրասատանով ընկած ճանապարհը շատ արժեքավոր է Հայաստանի համար, այն կենաց ճանապարհ է: Բայց մյուս կողմից, կարող եմ ասել, որ Հայաստանն այնքան սովոր է մեկուսացված կյանքին, որ ամենայն հավանականությամբ, առանց այդ ճանապարհի էլ կկարողանա գոյատևել: Ի դեպ, Վրաստանն էլ պիտի դրանից ելնի: Եթե Վրաստանում կարծում են, որ մեզ ինչ-ինչ նախագծերից հանելով, ճամփան փակելով կարելի է Հայաստանին պատժել, դա այդպես չէ: Դա չի ազդում:
Այն ժամանակ կային Հայաստանում և մարդիկ, ովքեր ուրախանում էին Վրաստանում տիրող իրավիճակով: Ինձ հիմա շատ է տխրեցնում, երբ լսում եմ.
— Լավ է, որ Ռուսաստանը պատժեց Վրաստանին:
— Մոսկվան կարո՞ղ է Հայաստանին իբրև ռազամվարական զինակից օգտագործել ռուս-վրացական հակամարտության մեջ:
— Կարծում եմ, որ Ռուսաստանը, այսպես թե այնպես, Հայաստանն իր երկիրն է համարում, իր տարածքը: Մոսկվան արդեն հիմա օգտագործում է Հայաստանը: Մինչ այժմ, հայտնի չէ՝ Վրաստանի դեմ ռազմական գործողություններում օգտագործվե՞լ են արդյոք Հայաստանում տեղակայված ռուսական ռազմաբազաները, թե՞ ոչ: Այո, հայտարարում են, թե չեն օգտագործել, սակայն ո՞վ է հավատում: Հասարակությունը չգիտե, անգամ, արդյոք գույություն ունի՞ ռուսական բազայի վերահսկման համակարգ: Համոզված չեմ, նաև, արդյո՞ք Ռուսաստանի Գլխավոր շտաբը տեղյակ կպահի Հայաստանին՝ իր բազան Վրաստանի դեմ օգտագործելու պարագայում: Եթե Մոսկվան որոշի օգտագործել բազան, ապա ցանկացած դեպքում կանի այդ:
— Կարծում եք՝ Մոսկվան կարող է փորձել կռվեցնել Հայաստանն ու Վրաստանը՞:
— Իհարկե: Մենք՝ երեք ազգերս՝ ադրբեջանցիները, հայերն ու վրացիները, մեղավոր ենք, որ Ռուսաստանին հիանալի առիթ ենք ընձեռել՝ ներքաշելու մեզ վեճի մեջ: Երեք ազգ չեն վստահում իրար, իսկ գլխավոր խաղաքարտերը Ռուսաստանն է ստանում: Վրացիները կարծում են, թե կարող են ինչ-ինչ սեփական հարցեր լուծել՝ Հայաստանի շահերը շրջանցելով ու չհամաձայնեցնելով նրա հետ: Այսինքն, Թբիլիսիում գտնում են, թե բավական է միայն Բաքվի հետ համաձայնեցնել, և Բաքու-Ախլքալաք-Կարս երկաթգծի կառուցման հարցն արդեն որոշված է: Այսպիսով, Վրաստանն է´լ ավելի խուլ փակուղի է մտցնում Հայաստանին՝ նրան չտալով Ռուսաստանի ազդեցության ոլորտից դուրս գալու ոչ մի հնարավորություն: Բայց չէ՞ որ սա մեզ բոլորիս համար կործանարար է: Պատճառը, որ Հարավային Կովկասի բոլոր երկրներն այսպիսի խնդիրների համախումբ ունեն այն է, որ մենք կորցրեցինք հնարավորությունը, որը Մերձբալթյան երկրները ԽՍՀՄ փլուզումից հետո օգտագործեցին: 1990-ին ես, որպես ՀՀՇ վարչության անդամ, եղա Ռիգայում. մերձբալթները մեզ հրավիրել էին ադրբեջանցիների հետ հանդիպելու համար: Դեռ այն ժամանակ նրանք ասում էին, որ յուրաքանչյուր քայլ, որ ելնում է մեկ ազգի շահերից, այսպես թե այնպես, պիտի անպայման համաձայնեցվի մյուս ազգի հետ, որից հետո նոր միայն կարելի է միասնական որոշում կայացնել: Նրանք մեզ սովորեցնում էին, որ Հարավային Կովկասի երկրները ևս պիտի գնան Մերձբալթյան հանրապետությունների ուղով: Սակայն մենք չընկալեցինք այդ: Մենք ոչինչ չքաղեցինք Մերձբալթյան երկրների տված դասերից: Հենց այս է պատճառը, որ այսօր մենք թանկ գին ենք վճարում: Այսօր Ռուսաստանը լավագույնս օգտագործում է մեր երկրների միջև առկա բոլոր հակասությունները՝ մեզ իրար դեմ հանելով: Իսկ մենք շարունակում ենք չվստահել իրար, ընդ որում, ինչպես ժողովրդի, այնպես էլ պետական մակարդակով: Սա է հարավկովկասյան երկրների փոխհարաբերությունների հիմնահարցը: Ամենավիրավորականն այն է, որ անվստահություն կա նաև ժողովուրդների մակարդակով:
1992թ. ես Բաքու մեկնեցի: Պետք էր, որ Երևանն ու Բաքուն պայմանավորվեն: Այն ժամանակ Ադրբեջանում նախագահ էր ընտրվել Էլչիբեյը՝ կրթությամբ արևելագետ, Հայաստանում՝ նույնպես արևելագետ՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը: Թվում էր՝ նրանք պիտի կարողանային հասկանալ իրար, թվում էր՝ նոր մտածելակերպի դարաշրջան ենք թևակոխել, որը պիտի կառուցվեր վստահության հիմքերի վրա, սակայն… Վստահության դարաշրջան չեղավ:
Ցավոք, Ռուսական կայսրությունը շարունակում է իր գոյությունը, իսկ մենք ոչինչ չենք կարող հակադրել նրան: Բայց մենք էլ մնում ենք այնպիսին, ինչպիսին եղել ենք. մենք այնքան չենք հասունացել, որ պատերազմներն արգելենք մեր սեփական տանը:
— Ի՞նչ եք կարծում, արդյո՞ք Վրաստանի օգոստոսյան իրադարձությունները վերջնականապես բաժանեցին իրարից Հարավկովկասյան երկրները: Դուք խոսում էիք այն մասին, որ մեր երկրները բաց են թողել վստահություն կառուցելու իրենց հնարավորությունը: Արդյոք այսօր ինչ-որ հնարավորություններ մնացե՞լ են: Մանավանդ, որ Հայաստանը գնում է դեպի Ռուսաստան, իսկ Վրաստանը՝ Արևմուտք…
— Ես չեմ հասկանում՝ ինչ ասել է գնալ դեպի ինչ-որ մեկը: Եթե մենք շարժվենք իրար ուղղությամբ, Արևմուտքն էլ կգա մեզ ընդառաջ, կլինի մեզ հետ: Ինչպե՞ս կարող է որևիցե մեկը գնալ դեպի Արևմուտքի երկրներ ու լինել նրանց հետ, եթե չի կարողանում իր հարևանների հետ լեզու գտնել: Չէ՞ որ մենք չենք կարող աշխարհագրությունից փախչել, մենք այստեղ բոլորս միասին ենք ապրում: Կարճ ասած, անհնարին է, որ հարավկովկասյան մի երկիրն ապրի Եվրախորհրդում, մյուս երկիրը՝ Ռուսաստանում, երրորդը՝ էլի ինչ-որ տեղ: Մենք չունենք գլխավորը՝ մտածելակերպի, համագործակցության արևմտյան ստանդարտը, Արևմուտքի դեմոկրատական արժեքները: Ես չեմ կարծում, թե մենք կարող ենք լուծել նորմալ համակեցության խնդիր՝ առանց փոխհամագործակցության: Այո, մենք շատ ժամանակ ենք կորցրել, բայց լավ է ուշ, քան երբեք: Եվ որքան շատ ժամանակ անցնի, այնքան ավելի շատ են կորուստները: Մի՞թե բավական չէ, որ մեր երկրներն անընդհատ կորուստներ կրեն:
Ինձ շատ վիրավորեց այն փաստը, որ օսեթ ու վրացի ժողովուրդները թույլ տվեցին այն, ինչ օգոստոսին տեղի ունեցավ: Ադրբեջանցի և հայ ժողովուրդները նույնպիսի վայրագություն թույլ տվեցին միմյանց նկատմամբ, և արդեն բացարձակ կարևոր չէ, թե ով է ավելի մեղավոր: Աբխազիայում ու Հարավային Օսեթիայում Ռուսաստանը, ինչպես առաջ, այնպես էլ հիմա շարունակում է վերահսկել իրավիճակը, բայց արդեն պաշտոնապես: Ռուսաստանն ու իր «խաղաղապահները» վաղուց օկուպացրել են Աբխազիան ու Հարավային Օսեթիան, սա փաստ է: Ռուսաստանի կողմից նրանց անկախության ընդունումը նույպես ոչինչ չի փոխում: Նրանց անկախությունը ճանաչելով Մոսկվան ցույց տվեց, թե ինչի էր ձգտում այսքան տարի: Ամեն բան իր տեղը դրեց: Ես երբեք չեմ հասկացել՝ ինչ ասել է «սառեցված հակամարտություն»: Հակամարտությունը կամ կա, կամ չկա:
— Հայկական ընդդիմության առաջնորդ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը կողմ դուրս եկավ Ռուսաստանի գործողություններին Վրաստանում, այն նույն ժամանակ, երբ Հայաստանի իշխանությունները պարզապես լռեցին…
— Ինձ հիասթափեցրեց Լևոն Տեր-Պետրոսյանի այդ հայտարարությունը, շատ կուզեի, որ այն չլիներ, բայց… Գիտեմ, որ Տեր-Պետրոսյանի շատ ընդդիմադիր ակտիվիստներ նույնպես համակարծիք չեն նրան: Միգուցե այդ պոպուլիստական հայտարարությամբ Տեր-Պետրոսյանը փորձում էր փրկել շարժումը մասնատվելուց: Ընդդիմադիր շարժումը մի յուրօրինակ խճանկար է, որ բաղկացած է ամենատարբեր կարծիքներից ու տեսակետներից: Եթե Տեր-Պետրոսյանն իրականում այդպես է մտածում, ապա վատ է: Այդ թվում և իր համար: Կարելի է նաև ասել, որ Տեր-Պետրոսյանի ընդդիմադիր շարժման համար Վրաստանի ու Ռուսաստանի միջև ծագած առճակատումը բոլորովին ժամանակին չէր: Բոլորը կենտրոնացան արտաքին իրադարձությունների շուրջ, և այդ ամենի մեջ չկորչելու համար Տեր-Պետրոսյանը որոշեց ինչ-որ բան ասել:
— Դուք ասում եք, թե ընդդիմադիրների մեջ կան մարդիկ, ովքեր այդ հարցում համաձայն չեն Տեր—Պետրոսյանի հետ, սակայն նրանց ձայները չլսվեցին…
— Օ րինակ, ՀՀՇ անդամ Արամ Մանուկյանն ասում էր, որ համակարծիք չէ Տեր-Պետրոսյանի հետ:
— Վրաստանի իրադարձություններն ինչ-որ կերպ կարո՞ղ են փոխել Հայաստանի ներքին իրավիճակը:
— Արմատապես դժվար թե ինչ-որ բան փոխվի, սակայն դարնք անշուշտ կազդեն: Այդ իրադարձությունների ֆոնի վրա գործող իշխանությունն ամրապնդեց իր դիրքերը: Հայաստանի իշխանություններն օգտագործեցին պահը՝ լեգիտիմ դառնալու փայլուն հնարավորություն ստանալով:
— Վրաստանում օգոստոսյան իրադարձություններից հետո Դաշնակցություն կուսակցությունը բարձրացրեց վրացական Ջավախեթի տարածաշրջանի անկախության հարցը: Ի՞նչ եք կարծում, փորձեր կարվե՞ն սրելու իրավիճակը Ջավախքում:
— Այդպիսի փորձեր ու միտումներ եղել են միշտ: Կան ուժեր, որոնք առաջիկայում ևս կփորձեն ապակայունացնել իրավիճակը Ջավախքում: Սակայն ինձ համար շատ կարևոր է, որ Ջավախքի բնակչությունը չի ենթարկվում այդ ապակողմնորոշումներին: Վրաց ժողովուրդն ու իշխանությունները պետք է գնահատեն դա: Ջավախքը կարող է ամուր կամուրջ դառնալ Հայաստանի և Վրաստանի միջև: Ճիշտ այնպես, ինչպես Լեռնային Ղարաբաղը չպետք է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև կռվախնձոր լինի, այլ դառնա մեր երկրներն իրար կապող կամուրջ: Ցանկացած ժողովուրդ ուզում է իր կյանքով ապրել, և իշխանությունները պարատվոր են ապահովել ժողովրդի նորմալ ապրելու իրավունքը: Մի՞թե ջավախահայությունը մեղավոր է, որ գոյություն ունի Դաշանակցություն կուսակցությունը, որ ապակողմնորոշողներ կան:
— Հայաստանում ես հաճախ եմ լսել այն կարծիքը, որ Աբխազիայի և Հարավային Օսեթիայի հակամարտություններն արդեն լուծվել են: Ընդ որում լուծվել են հենց ի շնորհիվ պատերազմի…
Ես առավել հարգալից կվերաբերվեի աբխազների կամ օսեթների՝ ինքնորոշվելու ձգտումին: Սակայն ամեն ինչում նրանք ապավինում են բացառապես Ռուսաստանին, և Մոսկվայի կողմից նրանց անկախության ճանաչումն իրենց՝ աբխազների կամ օսեթների ընդունած որոշումը չէ: Մոսկվան մարիոնետային ռեժիմ է մտցրել Աբխազիայում ու Հարավային Օսեթիայում և գործում է ճիշտ այնպես, ինչպես 20-րդ դարի սկզբում: Ես շատ եմ ուզում հավատալ, որ Աբխազիան վերջնականապես չի կորչի Ռուսաստանում, որ կգա մի նոր սերունդ, որը կսկսի մտածել ազգի յուրօրինակության պահպանության մասին: Այն դրությունը, որում այսօր գտնվում է Աբխազիան, Աբխազիայի վերջն է: Ամենայն հավանականությամբ նույնը վերաբերում է նաև օսեթ ժողովրդին: Ասել է թե այդ տարածաշրջանները պետք է առավել ինքնուրույն, դառնան, որպեսզի կարողանան ինքնուրույն որոշել, թե ինչպիսին պիտի լինեն իրենց հարաբերությունները Վրաստանի հետ: Եվ վրացիներն այդ ուղղությամբ պիտի աշխատեն ճիշտ այնպես, ինչպես ադրբեջանցիները՝ Լեռնային Ղարաբաղի ուղղությամբ: Չկա պարզ ու արագ ճանապարհ: Նոր վրացական կայսերական մտածողությունը ձախողվել է: Ցավոք, ինքը՝ Վրաստանը չի կարողանում ազատվել այն մտածելակերպից, որն իրեն դուր չի գալիս և որը հատուկ է Ռուսաստանին:
— Դուք խոսում եք վրացական կայսերական մտածելակերպի մասին: Ի՞նչ եք կարծում, Վրաստանը կկարողանա՞ր Սուխումիի և Ցխինվալիի հետ ընդհանուր լեզու գտնել առանց երրորդ կողմերի:
— Թբիլիսին վաղուց արդեն պիտի ապացուցած ու ցույց տված լիներ աբխազներին և օսեթներին, որ իրենք իրապես կարող են ազատություն ստանալ նոր Վրաստանի կազմում: Դա պետք է ապացուցել առանց ուժի գործադրման և երրորդ ուժերի օգնության: Իհարկե, պետությունը պետք է հզոր լինի: Բայց ի՞նչ ասել է հզոր լինել: Մեր կողքին գտնվում է Ռուսաստանը, որը միշտ պատրաստ է ապացուցել, որ մեզնից ուժեղ է: Մենք պետք է Ռուսաստանից ուժեղ լինենք մեր երկրների կյանքի գրավչության առումով:
Ես, իբրև կրթահամալիրի ղեկավար, բավականին երկար ժամանակ է, ինչ փորձում եմ կապ հաստատել իմ վրաց կոլեգաների հետ: Ավա՜ղ, նրանք անհաղորդ են: Մենք Ադրբեջանի օրեր անցկացրինք Հայաստանում, բայց ինչո՞ւ այդ բոլորը մոռացվեց, ինչո՞ւ չշարժվեցինք առաջ: Հասարակական ինստիտուտները չեն աշխատում: Հայաստանն Ֆրանսիայի հետ ավելի մեծ կապեր ունի, քան Վրաստանի: Մեր երկրներն ապրում են իրարից մեկուսացված: Սահակաշվիլին, Ալիևն ու Սարգսյանը որոշումներ են ընդունում, հասարակություններն ապրում են իրարից անկախ, իսկ Պուտինը Հարավային Կովկասի պղտոր ջրում ձուկ է որսում:
— Ի՞նչ կասեք Հարավային Կովկասում Արևմուտքի դերի մասին:
— Հնագույն առածն ասում է. «Օգնիր ինքդ քեզ և Աստված օգնության կհասնի»: Նույնիսկ, եթե Աստծո դերում Հարավային Կովկասում հանդես գա Արևմուտքը, նրա օգնությունը չի փրկի մեզ, մինչև մենք ինքներս մեզ չօգնենք: Երևի թե հակամարտության սկզբում մենք ավելի մոտ էինք դրանց լուծմանը, քան հիմա: Բայց այսօր ևս չեմ տեսնում այլ ուղի, քան հասարակության ակտիվացումն ու ժողովրդական դիվանագիտությունը: Առանց մեր հասարակությունների ակտիվության Արևմուտքը չի օգնի մեզ: Իհարկե, Արևմուտքը կարող է մարդասիրական օգնություն ուղարկել, օժանդակել ԶԼՄ-ների զարգացմանը և այլն, սակայն մենք ինքներս պիտի շահագրգռված լինենք զարգանալ:
Շատ բան հիմա կախված է հենց Վրաստանից: Վրաստանին եզակի հնարավորություն էր տրվել, այն համաշխարահային համագործակցության կենտրոնում էր: Հայաստանում շատերն էին ողջունում Վարդերի հեղափոխությունը, մենք հույս ունեինք, որ մեզ մոտ էլ փոփոխություններ կսկսվեն: Ցավում եմ, բայց Վրաստանը շատ լավ հնարավորություն բաց թողեց: Հուսով եմ՝ ոչ ընդմիշտ… Վստահ եմ, որ Վրաստանն այլ կերպ կնայի իր ժողովրդին, որը կցանկանա նոր Վրաստանում ապրել: Վրաստանի բոլոր ժողովուրդներին անհրաժեշտ է խաղաղություն ու ազատություն:
Աշոտ Բլեյան