Հարցազրոյցը վարեց՝
Ժիրայր Չոլաքեան
Յունիս 2018
«Նոր Յառաջ» — Այսօր Նիկոլ Փաշինեանի «Իմ քայլը» շարժումի բերումով Հայաստանի մէջ էական փոփոխութիւններ տեղի կ՚ունենան եւ շատեր հարց կու տան թէ ինչո՞ւ Աշոտ Բլէեանը Կրթութեան նախարար չդարձաւ։ Կրնայի՞ք ըսել, թէ ի՛նչն էր պատճառը։
Աշոտ Բլէեան — Ես արդէն մի քանի տարի է, որ կատակով նոյն բանն եմ ասում, բայց իրականում լուրջ է. նախարար նշանակում է՝ նախ արարել, եւ ես ուզում եմ իմ գործով ու կենսակերպով հաւատալ որ ես անընդհատ աշխատում եմ այս արարման, ստեղծագործական հարթակում։ Երեւի դա իրօք ինձ համար ապրելակերպ է։ Խնդիրը այն է որ այս շրջանում որպէս՝ «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրի հիմնադիր, որ իրականացնում է հեղինակային (պետական այլընտրանքային) կրթական ծրագրեր եւ իբրեւ կառավարութեան կողմից հիմնադրուած ուսումնական կենտրոն՝ ունի ուսուցման նոր մեթոտներ կազմակերպելու եւ տարածելու իրաւունքը, կարծում եմ որ իմ ներկայութիւնը այստեղ աւելի արդիւնաւէտ եւ անհրաժեշտ է։ Դուք արդէն ականատես եղաք, որ մեր բաց համակարգում Հայաստանից ամէն օր քանի ուսուցիչներ են գալիս սովորելու եւ տեղեկանալու նպատակով։ Այն բաց ցանցը որ կոչւում է «Բլէեան կրթական բաց ցանցե, բոլոր հիմքերը ունի Հայաստանի մէջ կարճ ժամանակում իր ներկայութիւնը ապացուցելու եւ հաստատելու, այսինքն՝ հնարաւորութիւն տալու իւրաքանչիւր նախաձեռնողի եւ իր գործը մանկավարժութիւն համարող ուսուցիչի, որպէսզի անդառնայ իր նախաձեռնած աշխատանքի հեղինակը եւ հանդիսանայ իր համայնքի կամ գիւղի կրթական կարիքները սպասարկողը կամ համատեղ կազմակերպողը։
Ահա, մենք սրան անուանում ենք հեղինակային դպրոց։ Մեր նպատակն է ամբողջ Հանրապետութեան տարածքին այդպիսի ցանցեր ստեղծել, որոնք ի վիճակի են հեղինակային կրթական ծրագրեր իրականացնելու։ Եթէ այս ամբողջ աշխատանքը բարեբեր ընթացք ունենայ, այդ պարագայում թերեւս իմ կարիքը այլ տեղ զգալի լինի։
«ՆՅ» — Հայեցակարգային առումով, կրթութիւնը քաղաքացիական պայմանագիր իրագործող երեւոյթ է։ Ինչ կը վերաբերի «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրին՝ Սփիւռքի մէջ շատեր լաւատեղեակ չեն 1985-ին հիմնուած այս կեդրոնի կրթական ծրագրերուն, անծանօթ են անոր հայեացքներուն։ Ինչպէ՞ս յառաջացաւ այդ ծրագիրը իրագործելու գաղափարը։
Ա.Բ. — Հարկ է նշել, որ 1985-ին, իմ նախաձեռնութեամբ եւ կառավարութեան որոշումով ստեղծուեց «Մխիթար Սեբաստացի» փորձարարական, հետազօտական կրթահամալիրը, որ իրաւունք ստացաւ իրականացնելու այլընտրանքային պետական ծրագրեր։ Ես Երեւանի կենտրոնի մէջ հայագիտական խորացուած ուսուցման դասարաններն էի ղեկավարում եւ իմ յանդուգն գործունէութեան համար Համայնավար կուսակցութիւնը ինձ ուղղակի աքսորեց Պանկլատէշի արուարձանը, որտեղ իրենց կարծիքով որեւէ վտանգ չէր ներկայացնում։ Այդ ժամանակ նաեւ գորբաչովեան վերակառուցման օրերն էին։ Պէտք է ասեմ, որ իմ գլխաւոր հոգսը եղել է անհատը, որպէսզի նա կարողանայ իր ողջ ներուժը ի գործ դնել՝ հասարակութեան մէջ եւ հասարակութեան համար աշխատելու, որպէս անհատ դրսեւորուելու նպատակին։
Ինձ համար շատ կարեւոր է պահպանել անհատի եւ հասարակութեան միջեւ հաւասարակշռութիւնը, նկատի ունենալով որ մենք ապրել էինք սովետական շրջանի ճնշող մթնոլորտը եւ բնականաբար փորձում էինք յաղթահարել այդ ճնշումները…։
«ՆՅ» — Այլ խօսքով սովետական դպրոցը ուղղակի կը քանդէր, կը սահմանափակէր այդ ներուժը…։
Ա.Բ. — Անպայման։ Այն ժամանակ տիրում էր բռնատիրական ռեժիմ, որը իր փակ հասարակութեան համար ստեղծել էր համապատասխան դպրոց։ Առանց այդ էլ արդէն հասարակութիւնը մեկուսացուած էր։ Վարչակարգի համար գլխաւորը՝ հնազանդ քաղաքացին էր, որ կատարում էր իր հրահանգները։
«ՆՅ» — Իսկ Պանկլատէշի մէջ ժողովուրդը ինչպէ՞ս դիմաւորեց ձեզ։
Ա.Բ. — Չմոռանանք, որ այն ժամանակ այս արուարձանը լայնատարած բնութիւն էր իր խաղողի եւ ծիրանի այգիներով։ Մի խօսքով գիւղացիական տնտեսութեան մի վայր էր։ Բայց կամաց-կամաց սկսեցին այստեղ համախմբուել երիտասարդ ընտանիքներ, որոնք կրթութեան համար յարմար պատուիրատուներ էին։ Ասեմ, որ ինձնից մէկ տարի առաջ այստեղ էին տեղափոխուել Աշոտ Մանուչարեանը եւ Աշոտ Դաբաղեանը, որոնք կարծես թէ երրորդ Աշոտին էին փնտռում…։
Այստեղ փակագիծ բացելով պէտք է ընդգծեմ, որ այդ շրջանին Հայաստանը չկարողացաւ իր հոգեւոր կամ քաղաքական կեանքում օգտագործել գորբաչովեան ազատութիւնը։
Իսկ Պալթեան երեք հանրապետութիւնները այդ ազատութիւններից լաւագոյնս օգտուեցին եւ շատ արագ վերանայեցին խորհրդային շրջանի պատմութիւնը եւ վերականգնեցին անցեալի հետ իրենց կապը։ Իսկ Հայաստանի, երեւի նաեւ Ադրբեջանի եւ որոշ չափով Վրաստանի մէջ վերակառուցումը ուշացաւ եւ վերանայումներ տեղի ունեցան։ 1989-ի Արցախեան ազգայնական շարժումը փոթորիկ ստեղծեց ժողովրդի մէջ, բայց կարողացաւ պատերազմի առաջքն առնել, իսկ հայ-ադրբեջանական մեծ պատերազմի եւ հակամարտութեան հետեւանքները արդէն յայտնի են։
Կարելի է խօսել նաեւ մեր հոգեւոր կեանքի գործունէութեան մասին։ Այդ ժամանակ կամայ թէ ակամայ մեր կրթահամալիրը ներքաշուած էր հանրային-հասարակական այդ փոփոխութիւնների մէջ։ Աշոտ Մանուչարեանը դարձաւ Ղարաբաղ Կոմիտէի անդամ, Անվտանգութեան հարցերում Տէր Պետրոսեանի գլխաւոր խորհրդականը։ Արցախեան շարժման մէջ ներքաշուեցին նաեւ Աշոտ Դաբաղեանը եւ այլ առաջատար ուսուցիչներ։ Ես հեռու չմնացի եւ դարձայ Հայոց Համազգային Շարժում (ՀՀՇ) քաղաքական կազմակերպութեան վարչութեան անդամ՝ 1989-92 թուականին։ 1990-ին երեսփոխան ընտրուեցի, 1990-95 թուականներին աշխատեցի իբրեւ Երեւանի փոխքաղաքապետ, այնուհետեւ՝ Լուսաւորութեան նախարար։ Չմոռանամ ասելու, որ 1998-ին առաջադրուեցի Հայաստանի նախագահի թեկնածու եւ իմ շտաբում Նիկոլ Փաշինեանը շատ կարեւոր դերակատարութիւն ունեցաւ։ Յետոյ իմ քաղաքական բանտարկութեան շրջանն էր եւ երկուքուկէս տարի քրէական հետապնդման ենթակուեցի։ Նիկոլ Փաշինեանն էլ «Հայկական Ժամանակ» եւ «Օրագիր» թերթերով կարեւոր դեր ունեցաւ իմ պաշտպանութեան գործում։ Երբ 2001-ին «բերդ»-ից դուրս եկայ արդէն իմ փորձառու ընկերներից Արտակ Զեյնալեանի հետ («ՆՅ» — ներկայիս Արդարադատութեան նախարար) ստեղծեցինք իրաւապաշտպան մի կազմակերպութիւն, որպէսզի հանրային կեանքում օգտակար լինենք ժողովրդին, նկատի ունենալով որ հաստատուել էր Ռոբերտ Քոչարեանի վարչակարգը՝ իր բոլոր վտանգներով։ Հիմնեցի եւ ղեկավարեցի «Նոր Ուղի» կազմակերպութիւնը եւ զբաղւում էի նաեւ խաղաղասիրական գործունէութեամբ։
Այս բոլորը բնականաբար շատ ժամանակ էին խլում ինձանից, չնայած որ միշտ էլ եռանդուն կերպով, այս ամէնի կողքին, զբաղւում էի նաեւ կրթահամալիրի ոգեւորիչ գործով։
«Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրին մէջ իրականացնել հեղինակային կրթական ծրագրեր, որոնք օգտակար կը լինեն թէ՛ Հայաստանում եւ թէ Հայաստանից դուրս կրթական համակարգերին։ Պէտք է ասել, որ օրուայ վարչակարգը կասկածանքով էր վերաբերւում իմ աշխատանքին։ Բայց քանի որ հասարակութիւնը կարիք ունէր նո՛ր կրթութեան, ես ստացայ ժողովրդի աջակցութիւնը։ Մեր համալիրին մէջ պատուիրատուն ծնողն է, ընտանիքը, երեխան եւ սովորողը։ Այսինքն մենք ո՛չ թէ մէկ օլիգարխից, այլ՝ հազարներից կախում ունեցող հաստատութիւն ենք, որտեղ մարդիկ իրենց համեստ ներդրումներով օժանդակում են մեզ։ Եւ այսպէս, անցնող տասը տարիների ընթացքում կրթահամալիրը զուտ մանկավարժական առումով դարձաւ մի հեղինակաւոր կենտրոն։
Ես վերջերս հրապարակային ելոյթ ունեցայ եւ ասացի, թէ նրանք, որ Հայաստանով մէկ հաւաքում են ընտանիքում պատրաստութիւն ունեցող ուսեալ երեխաներին եւ նրանց ձեռք բերած արդիւնքները վերագրում են իրենց դպրոցներին՝ իբրեւ մանկավարժական յաջողութիւն, ես դա ուղղակի արատաւոր եմ համարում։ Նման դպրոցներ կան Երեւանում, Գիւմրիում, Վանաձորում եւ այլ վայրերում։ Մենք չնայած որ այդպիսի աշխատելաձեւի հնարաւորութիւն ենք ունեցել, բայց երբեք այդ ճանապարհով չենք գնացել։ Մեր կարծիքով Հայաստանը հանրակրթութեան կարիք ունի՝ սովորական երեխաների կրթութեան ո՛չ սովորական կազմակերպում, որպէսզի իւրաքանչիւրին ի՛ր գիւղում, ի՛ր քաղաքում ուսում ստանալու առիթ տայ։
«ՆՅ» — Այսինքն ձեւով մը վերջին շրջանին Հայաստանի յեղափոխութեան «Իմ քայլը»-ի որդեգրած բոլոր նախապատրաստական աշխատանքներուն նմանօրինակը կիրարկած է նաեւ «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրը։
Ա.Բ. — Այո՛, եւ պատահական չի որ Նիկոլ Փաշինեանի չորս զաւակներն էլ մեր դպրոցում են սովորել եւ սովորում են։ Դա եղել է Նիկոլի ընտրութիւնը, որ որպէս ծնող մեր դպրոցի պատուիրատուներից է…։
«ՆՅ» — Այսօր բոլորի հայեացքը ուղղուած է դէպի վարչապետ Փաշինեանը եւ անոր կազմած կառավարութիւնը։ Բայց թաւշեայ յեղափոխութեան ամենէն կարեւոր շարժիչ ուժը այն էր, որ ամէն մարդ պէտք է առնէ ի՛ր քայլը։ Արդեօք ներկայիս կա՞յ այն վտանգը, որ իւրաքանչիւրը սպասէ որ միւսները բարեփոխումներ ընեն՝ աւանդութիւն դարձած այդ գաղափարին հետեւելով։
Ա.Բ. — Ես պիտի չուզէի անդրադառնալ Փաշինեանի քայլին, քանի որ այդ տպաւորիչ շարժումի մասին արդէն շատ է խօսուել ու գրուել։ Այնտեղ հրապարակը Նիկոլի անմիջական թելադրանքի տակ էր գտնւում։ Նա ուղիղ եթերով աշխատում
էր հարիւր հազարաւոր մարդկանց հետ եւ որին այլեւս չկարողացաւ դիմադրել բռնի մեթոտներով առաջնորդուող իշխանութիւնը։ Սակայն դա առաջին փուլն էր։ Այսօր մենք մուտք ենք գործել երկրորդ փուլ, որտեղ արդէն նոր մեթոտներ կան, նոր կազմակերպում կայ եւ ինչպէս Նիկոլը յայտարարեց, այլեւս այսօր անհատը դարձած է իշխանութեան աղբիւրը եւ նա՛ պիտի իրականացնի իր իշխանութիւնը, այսինքն այլեւս չկայ իրենից օտարուած եւ իրեն թշնամի իշխանութիւնը։ Կա՛յ իր ընտրած Նիկոլ Փաշինեանը, որ շարունակում է հանդիսանալ գլխաւոր երաշխաւորը Հայաստանի փոփոխութիւններին։ Ճիշդ է, որ մենք այլեւս նախագահական համակարգ չունենք, բայց Նիկոլը հանդէս է գալիս որպէս հրապարակի կողմից ընտրուած վարչապետ, որի խօսքը աւելի ազդեցիկ է քան նախկինինը։
Այսօր ինքնակազմակերպումը պէտք է ցոյց տայ իր ուժը եւ այդ հայեացքը դէպի Նիկոլը այդքան էլ միամիտ ու անմեղ չի, որովհետեւ հակառակ պարագային դու կը կտրուես քո անելիքներից։ Իսկ եթէ դու գործե՛ս, անպայման այդ ճանապարհին կը հանդիպես Նիկոլին եւ նրա օգնութիւնը կը ստանաս։
Հայաստանի փոփոխութիւնները արդէն պէտք է դառնան տեղական, այսինքն ամէն մի շրջանում եւ գիւղում քննարկումներ անցկացուեն, հարթակներ ստեղծուեն։ Կարծում եմ հիմա ժամանակն է, որ տեղական հարցերը ինքնուրոյն լուծում ստանան, որովհետեւ դրանով մարդիկ ուժ ձեռք կը բերեն եւ հէնց դրանով էլ մեծապէս կ՚օգնեն Նիկոլ Փաշինեանի կառավարութեանը։ Դա լաւ օրինակ կը հանդիսանայ միւսներին։ Այլ խօսքով համայնքնային մակարդակով քննարկումները վստահաբար լաւ արդիւնքներ կը տան։
«ՆՅ» — Այսօրուան դրութեամբ որո՞նք են Հանրապետական կրթական համակարգի հիմնական եւ լուրջ խնդիրները։
Ա.Բ. — Պէտք է ասել, որ Հանրապետական դպրոցները մանկավարժութեամբ չեն զբաղուել, նրանք եղել են կատարողներ եւ իրենց ստացած պատրաստի ծրագրերն են իրականացրել։ Դպրոցները եղել են փակ համակարգեր, որտեղ միտք չկայ, քննարկում չկայ եւ հանրային կազմակերպման ձեւ չի կիրառուել։ Այս հարցերը միա՛յն անհատի փոփոխութիւններով կը լուծուեն, իսկ դա երկարատեւ աշխատանք է պահանջում։ Այս առումով ես իմ ռազմավարական գործընկերոջ Արայիկ Յարութիւնեանին («ՆՅ» — Կրթութեան եւ գիտութեան նախարար) յաջողութիւն եմ ցանկանում։ «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրը իր ողջ ներուժով աշխատում է յանուն Հայաստանի Հանրապետութեան եւ ես որ հիմա իմ ամենաբեղուն շրջանում եմ գտնւում, եռանդուն կերպով լծուած եմ կրթական աշխատանքին։
«ՆՅ» — Վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանի կառավարութեան ծրագրին մէջ կրթութեան վերաբերեալ ի՞նչ յատկանշական կէտեր կան։
Ա.Բ. — Ամէնից կարեւորը այն է, որ կրթութիւնը իր իւրաքանչիւր հարցադրման մէջ շատ անելիքներ ունի եւ այդ պատճառով պէտք է շատ արագ ցանցային կազմակերպումով հասնել իւրաքանչիւր քաղաքացուն, իւրաքանչիւր դպրոցին եւ բնակավայրին, որպէսզի ո՛չ միայն փոփոխութիւնների ալիքը հասնի այնտեղ, այլ նաեւ փոփոխութեան ենթարկի մարդկանց անդորրը, որպէսզի նրանք իրենց տեղից շարժուելով դառնան իրենց գործի տէրը, հեղինակը։
«ՆՅ» — Իսկ ներկայիս Հայաստանի ժողովուրդը պատրա՞ստ է իր գործին տէրը դառնալու։
Ա.Բ. — Ժողովուրդըպէ՛տք է միշտ պատրաստ լինի։ Որոշ մարդկանց մօտ յեղափոխութիւնից յետոյ մի տեսակ շփոթ վիճակ է ստեղծուել, բայց դա կարճ պիտի տեւի եւ նրանք շուտով պէտք է իրենք իրենց վերագտնեն։ Դու պէտք է քայլ առնես, որպէսզի տեսանելի դառնաս, որովհետեւ թէ՛ նախապէս եւ թէ հիմա դու քո ընդունակութիւնների տէրն ես եւ գիտակից՝ գործելու անհրաժեշտութեան։ Իմ կարծիքով կարեւոր է որ Նիկոլ Փաշինեանի կառավարութիւնը անցնի համակարգողի գործառոյթներին, որովհետեւ այլեւս ժողովուրդը եւ իշխանութիւնը չեն մրցում իրարու դէմ, այլ ամէն մարդ գիտակից է իր պատասխանատւութեան։ Ուրեմն պէտք է բաց հանրային կառավարում իրականացուի։
«ՆՅ» — Կրթահամալիրի ծիրին մէջ այս ամբողջ հարցերը կարելի է դիտարկել իբրեւ մանկավարժական մօտեցում եւ աշխատանքի ուղեցոյց։ Իսկ ի՞նչ դեր վերապահուած է երախաներուն։ Անոնք իրենց ուսուցիչներուն հետ ինչպիսի՞ յարաբերութիւն ունին։
Ա.Բ. — Գլխաւորը ո՛չ թէ վերեւից մատով, «մշակածե եղունգով քո գիտելիքները պարտադրելն է, այլ՝ երեխային ինքնուրոյնութեամբ եւ ինքնավարութեամբ առաւելագոյն աստիճանի հասցնելը։ Ուրեմն աշակերտին պէտք է տալ այդ մակարդակին հասնելու գործիքները։ Ուսուցիչը պէտք է այլեւս հեռու մնայ պատուոյ գրերից, պատին փակցուած
լուսանկարներից, մետալներից եւ արտաքին նման երեւոյթներից։ Երեխայի համար սովորելը հետաքրքրական պիտի լինի, նա սովորելով պիտի կարողանայ յայտնաբերել իր ներաշխարհը։ Մեր կրթահամալիրի բաց համակարգի շնորհիւ երեխաները անընդհատ իրար հետ կապի մէջ են, իրար օգնում են, համացանցից գիտելիքներ են ձեռք բերում, որ ինքնակրթութեան ձեւերից մէկն է։ Մեր մօտ ամառ-ձմեռ կամ շաբաթ-կիրակի չկայ…։
«ՆՅ» — Ձեր կրթահամալիրը Սփիւռքի վարժարաններու հետ կապեր ունի՞։
Ա.Բ. — Այդ ուղղութեամբ բաւական ժամանակ է, որ աշխատում ենք։ Օրինակ, այս ամառ Ֆրանսիա պիտի այցելեմ եւ մօտէն պիտի ծանօթանամ հայկական վարժարանների պատասխանատուների հետ։ Կապի մէջ ենք նաեւ Պոլսոյ հայ դպրոցների հետ։ Այնտեղի Տատեան վարժարանի հետ փոխադարձ այցելութիւնների ծրագրեր ունենք։ Յառաջիկայ Սեպտեմբերին այդ դպրոցիաշակերտներից եւ ուսուցիչներից բաղկացած մի մեծ խումբ պիտի այցելի մեր կրթահամալիրը, իսկ Հոկտեմբերին մենք պիտի այցելենք Գարակէօզեան վարժարանը։
Պէտք է ասել, որ այս բոլորը ուղիղ կապեր են, որ նշանակում է ընտանեկան կապեր եւ ներկայիս Հայաստանում տեղի ունեցած փոփոխութիւնների իրական փոխանցում եւ ամենակարեւորը այն է, որ այս ամէնը պէտք է վերածել կրթական, մշակութային, միջպետական կապերի։ Օրինակ մենք Թուրքիայի հետ ուղղակի յարաբերութիւններ չունենք, բայց շփւում ենք Թուրքիայի քաղաքացիների հետ։ Կարծում եմ, որ մեր արտաքին ուղիղ կապերը բազմապատկուել են եւ դրանք կարող են յանգեցնել Սփիւռքի նախարարութեան բնոյթի վերանայմանը, որովհետեւ նախարարութիւնը իր եղած ձեւով արդիւնաւէտ չէր, ընդհակառակը՝ մեկուսացուած էր։ Նոյնը կարելի է ասել նաեւ Մշակոյթի կամ Կրթութեան նախարարութեանց մասին, որովհետեւ ներկայի բաց սահմաններու առկայութիւնը, մարդու եւ կազմակերպութեանց յաւելեալ ազատութիւնները պահանջում են որ այդ նախարարութիւնները լինեն Հայաստանի իրականութիւնները փոխանցող կամուրջներ։ Այդ միջոցով հազարաւոր պատանիներ, որոնք ներգրաւուած չէին Հայաստանեան կեանքի մէջ, կը սկսեն քայլ անել դէպի իրենց ակունքները։ Այս գործառոյթի մէջ վերոնշեալ նախարարութիւնները պէտք է համակարգողի դերը կատարեն։ Ընդհանրապէս կենտրոնացուած եւ թելադրող իշխանութիւնը չի կարող որեւէ յաջողութիւն ձեռք բերել։
«ՆՅ» — Ձեր կարծիքով ժողովրդավարութիւնը կառավարման ա՛յն համակարգն է որ կը փրկէ՞ ժողովուրդը։
Ա.Բ. — Այս փուլին՝ ամենակարեւորը այն է, որ մենք նախ սկսենք իրար աւելի լաւ ճանաչել, որպէսզի վերականգնուի ինքնավստահութիւնը։ Գիտէք, մեր երկիրը այնքա՜ն հմայիչ է, տակաւին այնքա՜ն չօգտագործուած հնարաւորութիւններ կան, միայն թէ պէտք է երկրի եւ իշխանութիւնների նկատմամբ հայեացքներըփոխուեն, պէտք էփոխուի միմեանց հետ յարաբերուելու կերպը։ Իսկ այս բոլորը ժողովրդավարութեան նպաստող հանգամանքներ են։
«ՆՅ» — Այս ընդհանուր շարժումներու մէջ ինչպէ՞ս կ՚ընկալէք դադարը։
Ա.Բ. — Ահաւո՛ր։ Հիմա դադարի ժամանակը չէ, պէտք է ամբողջութեամբ կեդրոնանանք մեր անելիքների վրայ։ Այսօր կարճ դադարն անգամ վտանգաւոր է։
Աղբյուրը՝ norharatch.com, Նոր Յառաջ թիւ 1227 — 17/07/2018
Ֆրանսերեն՝ NH HEBDO N° 110 — 26 juillet 2018 (էջ 6-8)