Նախարարն անցավ Քասախ գետի ափով և այնտեղ, ուր գետը խոր անդունդի ﬔջ վշշում է, պղտոր ալիքները զարկում ժայռերին, քերում ժայռերը, հունը և ավելի խոր թաղվում ժայռերի ﬔջ, — բարձր ժայռերի գլխով անցավ նախարարը և որոշեց կառուցել ﬕ հոյակապ տաճար:
Գուցե այդպես չի եղել, գուցե եպիսկոպոս է անցել և ցանկացել Քասախի ափին տեսնել ﬕ վանք, որ խոյանա տիրակալ` քարափի գլխին, պատուհանները նայեն ձորին, գետի ալիքներին, փրփրոտ սահանքներին, և կամարների տակ դպիրները կարդան շարական ու
սաղմոս, ծլնգան զանգերը, և վանահայրն աղոթքի ﬔջ մոռանա աշխարհը, նախարարի հարճին…
Հանավանքի քարերը չեն պատմում այդ մասին: Բայց քարերի վրա գրեր կան այն մասին, որ Հանավանքը հնձաններ է ունեցել, խաղողի այգի, ձիթահան ու ջաղաց, որ իշխանները «հոգու փրկության» համար գյուղեր են նվիրել վանքին` արջառներով գեր, անտառներ` երեներով լի, գյուղեր և գյուղերում` հեթանոս ռաﬕկ: Հանավանքի քարերի վրա հիշված է այդ մասին:
Քարափի գլխով նախարարը յոթերորդ դարում անցավ և երբ իր կամքը հայտնեց համհարզներին, նա չմտածեց, որ դարեր հետո ﬕայն Քասախը պիտի ﬓա, ժայռերը ձորի և շինականը ռաﬕկ, որ իր շալակով կրեց հսկա քարերը Հանավանքի:
Դարեր անցան, շինականը բազմացավ, և այնտեղ, որտեղ անտառներ կային, անտառներում երեներ, ﬓացին քարեր, փափուկ հողեր, որովհետև շինականին լավաշ հաց էր հարկավոր: Ցամաքեց գետինը չբեր կնոջ արգանդի պես: Առուներից հիշողություն ﬓաց և փոքրիկ ձորակներ, ձորակների մասին ավանդություն հին օրերից, թե կար ժամանակ, երբ ձորով փրփուր առուներ էին անցնում, անտառում պախրան կռանում էր` առվակից ջուր խմում:
Շինականը շատացավ, իշխանական անտառի ծառերը դարձան մարագի գերան, մարագները վառվեցին, բնակչությունը պահվեց քարանձաﬖերում, և երբ արևը դարձյալ շողաց խաղաղ կամարի վրա, շինականը դուրս եկավ քարանձավից, ցորենը ծլեց փափուկ
հողում, և գետնափոր տներում ձմռան ցուրտ գիշերներին շինականը դարձյալ շատացավ:
Երբ առուների ջուրը պակասեց, կացնահար եղան վերջին վազերը, թմբերը հավասարվեցին, հնձանները պարապ թողին: Անձրև եկավ, ձյուն ու քաﬕ, անձրևը ծեծեց հնձանի պատերը, և հնձանները հավասարվեցին հողին, ինչպես խաղողի այգում թմբերը:
Հնձաններից էլ ﬓաց հիշողություն, ինչպես յոթերորդ դարու նախարարից:
Հանավանքի կտուրի վրա փշեր բուսան, փշերը հնադարյան կրաշաղախը ճեղքեցին, քարերը տեղահան արին, և ժաժքի ﬕ գիշեր գմբեթը փլվեց, քարերն ընկան Քասախի ﬔջ, գետը փրփրաց և ծածկեց քարերը, ուր դարեր առաջ շինականը պոկել էր, իր ﬔջքի վրա վերև
բարձրացրել:
Լուսաբացին պառավ կանայք ավելի ջերﬔռանդ համբուրեցին վանքի ծխից սևացած քարերը, այծերը մկկացին և ճարպիկ ոստյունով ընկած քարերի վրայով բարձրացան վանքի կտուրը, կտուրին բուսած թփերը կրծելու:
Տարիներ անցան: Գյուղը տղի պես փակչել էր հայրենի հանդին: Կուչ էր գալիս, երբ հարվածում էին, մտնում էր պատյանի ﬔջ, որպես խխունջ, երբ լորձունքոտ շոշափուկները դիպչում էին տհաճ իրի` խանի սարվազին, սինոդի տուրքին, պրիստավի կնուտին:
Կուչ եկած ապրում էր գյուղը Հանավանքի պարիսպների տակ, անջուր հողերում հաճար ցանում, հաճարի բլիթներ ուտում, լղար եզան աղբից հարդախառն աթար շինում, աթարը ծեփում ուրարտական պարիսպների քարերին և հեթանոս պապերի դագաղ-կարասներում
պահում աղած վարունգ:
Հերու գարունքին, երբ Արայի լյառը փեշերից ձյուն էր հալում և լանջը ﬔրկացնում, ձյունաջրի պղտոր առվակները ձորակներով գլորվում էին դեպի Քասախի ձորը, Հանավանքում ﬕ շինական, որի պապերը յոթերորդ դարում շալակով քար էին կրել վանքի պատերի համար, Հանավանքից ﬕ շինական հերու գարունքին աչքը դրեց վանքի
պարիսպների ﬕջև ընկած հողակտորի վրա:
Շինականը ման եկավ վանքի չորս կողﬓ ընկած քարերին, նայեց սրբատաշ քարերին և մտքում դրեց կալ ու մարագ շինել վանքի քարերից, հողակտորն էլ` բոստան: Եվ երբ կռացավ նայեց ձորին` տեսնելու, թե ճամփա կա՞ ձորից կժերով ջուր առնելու ամռան շոգին
կալվորի համար,-երբ նայեց ձորին, նա չիմացավ, որ յոթերորդ դարու նախարարն էլ այդտեղ, քարափի վրա ցանկացավ տեսնել վանքը կամարակապ, նա չիմացավ, որ վանահայրն այդ քարափից նայել է Քասախի պղտոր ալիքներին և կարոտել նախարարի հարճին, կարոտել և կարդացել սաղմոս:
Հով էր քարափի գլխին, շինականին հովը դուր եկավ: Կալին կալսածը հեշտ կլիներ քամուն տալ: Եվ ինչքան ցա՜վ է, որ հնում պարիսպներ են կառուցել վանքի շուրջը: Հարևանի այծերը չեն գա, բոստանի կանաչը չեն կրծի: Պարիսպների ետև, կալ ու մարագի կողքին, տուն կշինի քարափի գլխին և կապրի`հարևանի աչքից հեռու պարիսպների ետևում:
Տանը, երեկոյան, մտմտաց ﬔկ էլ, ծանր ու թեթև արեց ցերեկվա իր ցանկությունը և հարմար գտավ: Հարկավոր համարեց հենց մյուս օրը ծառեր տնկել, բոստանը փորել, պարսպի փլված տեղում ﬕ դուռ կախել, որ այծերը չկրծեն բոստանի կանաչը:
Շինականն աﬔնից առաջ բոստանատեղը պատեց: Քարեր շատ, նախշերով քարեր` նռով ու ողկույզներով, քարեր` քամուց, արևից գիրը տեղ-տեղ խանգարված քարեր: Ինչ որ ձեռն ընկավ, առավ պատը շարեց, ուրարտական ﬕ պարիսպ, մարդաբոյ շարեց, բահն առավ,
սկսեց փորել: Հողի տակից կղﬕնդրի կտորներ էին դուրս գալիս, ջարդված կարասի, քարեր:
Բահով շպրտեց ջարդված կարասին, քարերից մաքրեց բոստանատեղը և ավելորդ քարերը գլորեց ձորից ցած:
Իրիկնադեﬕն քարի վրա նստեց, ծխեց: Ձորից հով էր գալիս և շոյում քրտնած ճակատը:
Ծխեց, նայեց վանքի կիսավեր պատերին, խաչքարերին: Շինականին ավելորդ թվաց հին Հանավանքը: Ի՜նչ լավ բոստան կլիներ, սեխ ու ձﬔրուկ, քանի՜ հարյուր տարի դինջացել է Հանավանքի հողը:
Լիներ, նորից ﬕ ժաժք լիներ, ինչպես առաջ, և եղածն էլ թափեր ձորը, մոռացվեր վանքի տեղը: Դուրս կգար իր բոստանից, պարիսպը կընդարձակեր, վանքի տեղն էլ կմաքրեր, իր սահմանի ﬔջ կառներ և կողքի հին դամբարանները, քարերը կիսով չափ թաղված հողի ﬔջ,
գիրն անընթեռնելի:
Կառներ իր սահմանի ﬔջ և իշխանական գերեզմանների վրա կցաներ սոխ ու սխտոր, ծիրանի կտնկեր և ծիրանու արմատները կիջնեին ներքև, կմտնեին իշխանական ոսկրների ﬔջ, և ոսկրները հաﬔղ ծիրան կտային:
Վանքը շվաք չէր գցի իր բոստանի վրա…
Շինականի վրա գյուղում թոնթորացին, խոսք եղավ Հանավանքում, թե չպիտի թողնեն, որ բոստան անի, տեղը հնուտ է, սրբավայր: Խոսք եղավ և այն մասին, որ գյուղում բոստանատեղ չկա: Շինականը բախտավոր է, հարմար հող է ճարել: Թոնթորացին, հետո լռեցին:
Շինականի կինը հավան չէր մարդու արածին, բայց չբողոքեց: Առավոտը կանուխ գնաց, համբուրեց խաչքարերը, երկու բարակ, իր մատների պես բարակ ու դեղին մոﬔր վառեց, չոքեց` աղոթքի, բայց ոտնաձայն լսեց, հեռացավ:
Ժամհարն էր, եկավ վանքի ﬕ անկյունում դարսած խոտից ﬕ խուրձ տանելու: Վանքի դռանը վառած մոմ ժամհարը վաղուց չէր տեսել: Հանգցրեց մոﬔրը, գրպանը դրեց:
Երեկոյան գոմում տավարին ապուռ տալիս պետք կգար:
Ձﬔռը բիբարով տոլման ավելի հաﬔղ էր շինականի համար: Ուտում էր, ﬔծ պատառներ կուլ տալիս և ամանը ﬔկնում կնոջը:
— Թե կա, ﬕ քիչ էլ գցի…
Բիբարը կծում էր լեզուն, տաքանում էր ստամոքսը, և դուր էր գալիս վանքատեղի բոստանի բիբարը: Եվ ոչ ﬕ վանահայր անցած դարերում ձմռան օրերին չի ստացել այնքան խաղաղ հաճույք, ինչքան շինականը` իր ցանած բիբարը բերանում:
Երբեﬓ գնում էր տնկած ծառերին նայում: Մի քանի տարի էլ՝ կալ ու մարագը կլինի, և ամռան շոգին, կալից բեզարած կպառկի ծառի ոտքի տակ: Ձորից հովը կբերի Քասախի ալիքների սառնությունը, ﬕրգը կհասնի ամռան արևի տակ:
Բայց այդպես չեղավ, մրգերը չհասան:
Թուղթ եկավ, ﬔջը գրած, որ Հանավանքը հնուտ է, արգելվում է վարուցանքս անել, ծառ տնկել, քարերը տանել տնատեղի համար:
Գարունքին, երբ հերվա պես ձյունը հալվեց Արայի լեռան փեշերից, եկան հողերը բաժին անելու: Քարակույտեր դրին հնուտ հողերի և գյուղի սահմանի վրա: Բոստանի ծառերը հանեցին:
Եվ այն, ինչ ﬕտք էր արել հերու գարունքին, քարափի գլխից Քասախին նայելիս, կալն ու մարագը և տունը պարիսպների ետև, այդ աﬔնը շինականին հալվող ձյունի պես թվաց:
Կախված դուռը կրանկահան արեց, հանեց:
Այծերն էլի բարձրացան կիսախարխուլ պատերի գլխին բուսած մացառները կրծելու:
Քարից քար էին ցատկոտում: Եվ երբ այդ շաղախի ﬕ կտոր վայր էր ընկնում, արձագանքը զրնգում էր կամարների տակ, աղաﬖիները թռչում էին, օդում պտույտներ անում և իջնում նորից:
Շինականը երբ կրնկահան արեց դուռը, նայեց Հանավանքին: Ավելորդ թվաց նրան վանքը քարափի գլխին և հաﬔղ` բոստանի բիբարը…