Հոդված 1990թ. արխիվից

Երեկվա ու այսօրվա մեր հոգս-անհանգստությունը՝ հայոց գյուղը: Գյուղացին՝ զարմանալի հեշտ երես թեքած իր ավանդական-պատմական կենցաղից, խաբված-վաճառված քաղաքին ու շրջկենտրոն-ավանին: Գյուղը՝ իր հոգևոր աշխարհի ավերված պարիսպներով, դարերով ամբարած իր բարոյականությունն ու մշակույթը քաղաքի՝ իրեն խորթ ու սնանկ արժեքներով փոխանակած: Գյուղական միջավայրը՝ բաց խորհրդային իրականության ծնունդ այլասերող ու բարոյազրկող գաղափարների ու ծրագրերի հեղեղի առաջ, կուսակցական պրոպագանդայի անվրեպ աշխատող միջոցների՝ թերթի, հեռուստատեսության, ռադիոյի ու կենդանի ագիտատորների թիրախն ու զոհը:

Ինչպե՞ս, ինչո՞վ կարող էր պաշտպանվել հայոց գյուղը «բոլշևիկյան դիկտատուրայի» ծրագրած ավերումից:

Դպրոցով ու ընտանիքով: Գյուղական դպրոցով, այո, եթե սա գար ու պնդեր առողջ ընտանիքը որպես ազգային կեցության գլխավոր շինանյութ, որպես ազգի հարատևության ու առողջության անփոխարինելի երաշխիք: Գյուղական դպրոցով, այո, եթե սա գար ու մշտապես սներ ընտանիքը կենսատու ավիշով, հնարավոր անկորուստ ապահովեր ազգային արժեքների «սերնդանցումայնությունը»: Եթե… մորաքույրս տղամարդ լիներ, ես նրան քեռի կկանչեի… Կարծեմ այսպես քաջարի զինվոր Շվեյկը ժամանակին սթափեցնում է մեզ:

Առաջին հարվածը, ամենամեծ հարվածը իջավ գյուղական դպրոցին ու գյուղի մտավորականին՝ ուսուցչին: Դպրոցը խորհրդայնացվեց, համաձայնացվեց, կտրվեց հողից, օտարվեց գյուղացուց ու հակադրվեց գյուղական համայնքին: Ազգային դպրոցը հակազգային հաստատություն է՝ այս է հաստատում մեր 70-ամյա ազգային գոյապայքարը: Փոխանակ դպրոցը որպես վահան պաշտպաներ գյուղն ու գյուղացուն քաղաքի ու քաղաքակրթության ոտնձգությունից, փոխանակ դպրոցը որպես սուր հարթեր գյուղի ու գյուղացու ճամփան, այսօրվա գյուղական դպրոցը դեռ շարունակում է հողից ու ժողովրդից խորթացնել սերունդ սերնդի հետևից: Ճամփան ո՜ւր, ճամփորդն ո՜ւր: Գոնե գյուղն իր իրականությունից ծնված, թող որ երկրի բոլոր գյուղերի համար միասնական, դպրոցն ունենա: Չէր կարող ու չեղավ: Երևանի երկուս ու կես հազար աշակերտ ունեցող դպրոցն ու լեռան ստորոտին ծվարած մի կերպ հարյուրի չափ աշակերտ ժողոված գյուղական դպրոցից տարբերվում է միայն շենքի մեծությամբ: Նույնն են ուսումնական ծրագրերը, կրթական մեծ ու փոքր, հեռակա ու մոտակա խնդիրները, դասագրքերն ու դասացուցակները, նույնն են և ուսուցիչները:

Չե՞ք սարսափում՝ մեր գյուղի երեխայի կրթության ձևն ու բովանդակությունը այդպես էլ չի պայմանավորվում, չի թելադրվում երեխայի իրական կյանքից ու ազգային ավանդներով:

Գյուղը չէին կարող ու չփրկեցին նրան արագ կուլտուրացնելու պետական կամային ճիգերը՝ գյուղական ակումբների, գրադարանների, անգամ երաժշտական ու գեղարվեստի դպրոցների ստեղծման ճանապարհով: Չէին կարող: Մեղավորը վատ ակումբավարները կամ ակումբների անկարող գեղմասվարները չէին ու չեն: Ոչ էլ ակումբների շենքային հարմարությունները ու տեխնիկական ապահովածությունը: Վիճակը մեղմ ասած անմխիթար է: Ահա յոթանասուն տարվա մեր սաստկացող աղքատության պայմաններում ի՞նչ անհեթեթ շռայլություն էր ակումբի գաղափարը՝ իր հսկա դահլիճով, գրադարանով ու օժանդակ սենյակով: Ուզում ես, թե չես ուզում հաշվելդ գալիս է: Միայն մշակույթի մինիստրության ենթակայությամբ գործում է մոտ 1200 ակումբ՝ մի քանի հազար աշխատողով: Չօգտագործված, անհարկի, ավելորդ դահլիճ, գրադարաններ, հաստիքներ:

Զրուցել եմ շատ դպրոցների ղեկավարների, ակումբների վարիչների հետ: Ինչի՞ համար են գյուղական ակումբները: Ավելորդություն չեն արդյո՞ք: Ինձ հետ սկզբում համաձայն չեն լինում, վիճում են, հակառակը ապացուցում: Վերջում միշտ էլ նույնը՝ գորդյան հանգույցը, դպրոցները միավորվում են շրջխորհուրդների ժողկրթբաժինների մեջ, գործում են ժողկրթության նախարարության համակարգում, ակումբները՝ շրջխորհրդի մշակույթի բաժնին են պատկանում, մշակույթի նախարարության ենթակա հիմնարկներ են: Իսկ գյուղը մեկն է, դպրոցը և ակումբը ստեղծված են նույն գյուղացու համար: Ռուբլիները մի կողմ. աշխատող ուժի, որակյալ ուսուցիչների ու մշակույթի բնագավառի աշխատողների նման սովի դեպքում ի՞նչ ածականով որակես նույն գյուղի դպրոցում ու ակումբում երկու գրադարանավար, ջոկատավարի և գեղմասվարի, դպրոցի արտադասարանական-արտադպրոցական աշխատանքների գծով կազմակերպիչի և ակումբի վարիչի, երկու կինոմեխանիկի (դպրոցում կոչվում է տեխմիջոցների կաբինետի վարիչ) գոյությունը:

Վերջապես դանդաղ, բայց հանրապետության կրթական համակարգում հուսադրող շարժում կա. այստեղ-այնտեղ քաղաքի շատ դպրոցներ փորձում են մշակել կրթական իրենց մոտեցումները, ավելի ու ավելի վստահ են զգում առաջին հեղինակային դպրոցները, փորձ է արվում ամբողջացնել ազգային կրթության միասնական հայեցակարգը։ Ժամանակ է՝ ազատվեք գյուղի ու քաղաքի միջև տարբերությունների վերացման, դաժան ինքնախաբեությունից ծնված գաղափարներից: Սնանկ են դրանք ու վտանգավոր, կործանարար թե՛ գյուղի, թե՛ քաղաքի համար: Գյուղը իր իրականությամբ սկզբունքորեն այլ դպրոց է պահանջում, որակապես այլ կրթական հայեցակարգ՝ մեզ դեռ անհայտ դասագրքերով, ուսումնական ծրագրերով ու կրթական խնդիրներով: Քաղաքի դպրոցի բարեփոխումը ինձ շատ ավելի դյուրին է թվում: Քաղաքը գիտական ստեղծագործական մտավորականության մեծ կուտակում ունի. քաղաքը ավելի «կոսմոպոլիտ միավոր է» և ավելի հեշտ ու շատ կօգտվի միութենական ու համաշխարհային կրթական փորձից ու նվաճումներից: Գյուղական դպրոցի բարեփոխումը մեզանից կպահանջի ավելի մեծ, բազմազան ու անսպասելի լուծումներ, գուցե և շատ ավելի համարձակ ու թանկ: Իսկ գյուղական դպրոցը դեռ հանցավոր նիրհի մեջ է:

Համառոտ շարադրեմ իմ մի քանի նկատառումները գյուղական դպրոցի բարեփոխման առանձնահատկությունների շուրջ: Ճշտենք ելակետը: Ահա:

Գյուղական ուսուցիչը եղել և պետք է մնա մտավորականը, դպրոցը եղել և մնում է գյուղի մշակութային լիցքերի կրողը ևս: Դպրոցը պետք է որոշի, զարգացնի, ձևավորի ու կառավարի գյուղի մթնոլորտը, նիստ ու կացը: Ուստի գյուղի լուսավորության ու մշակույթի, գաղափարական ու բարոյական դաստիարակության բարելավմանն ուղղված ամեն մի կազմակերպական քայլ և լուծում պիտի ուժեղացնի գյուղական դպրոցը:

Գյուղը քաղաք չէ: Գյուղը մի «մեյդան» կարող է ունենալ, մի հավաքատեղի, մշակութային-կրթական մի կենտրոն: Ամբողջ գյուղում բոլորը երկրագործ են, աշխատավոր կամ առավոտից իրիկուն զբաղված են իրենց տնտեսությունում: Եթե գյուղը առողջ գյուղ է, նրա ակումբը ամբողջ ցերեկը պիտի դատարկ լինի: Այդպես էլ կա: Լավ ակումբի վարիչը քիչ բան կարող է փոխել: Հարցը էն գլխից ճիշտ չի լուծված: Անիմաստ են եթեները և կարելիները: Եթե դպրոցը և ակումբը աշխատեն համաձայնեցված, կարելի կլիներ… նման հարցադրումները վտանգավոր են, շեղող, անտեղի ու շռայլ: Ինչո՞ւ չգնալ խելամիտ ու տնտեսող, ասել է թե պետական մտածողության ճանապարհով՝ օրգանապես միավորել գյուղական դպրոցը և ակումբը մեկ միավորի՝ դպրոց-համալիրի մեջ: Համոզված եմ, որ այսօր էլ շատ գյուղերում առանց նոր կառույցների կարելի է մեծ օգուտով միավորել ակումբը և դպրոցը, լուծել ակումբը դպրոցի մեջ: Ավելորդ կդառնան նաև շատ դպրոցների չարչարանքները, որոնք չունեն հանդիսությունների դահլիճներ և երազում են ունենալ: Մինչ դեռ մի քանի տասնյակ մետրի վրա հարմարավետ ակումբ է՝ լքված ու դատարկ, կարոտ աղմուկի եռուզեռի:

Քանի՞ նոր ակումբային մեծ շենքեր են նախատեսվում կառուցել երկրաշարժի գոտում: Կլինենք այդքան խելամիտ, որ այդ ակումբները, որպես ինքնուրույն մասնաշենք, տեղավորենք դպրոց-համալիրի կազմում: Թող ցերեկը այդ մակերեսները ծառայեն երեխաներին, իսկ երեկոյան՝ գյուղի մեծերին:

Իմ տաղանդավոր գործընկերը, մեր կրթօջախի Արատեսի դպրական կենտրոնի րաբունապետ Արթուր Շահնազարյանը «Գավառ և դպրոց», խորագրով ամբողջական ծրագիր է ներկայացրել: «Գարուն» ամսագրի առաջիկա համարներից մեկում Արթուրը կշարադրի ծրագիրը: Շշմելու ծրագիր է. գրավիչ ու իրականանալի: Լսենք Արթուր Շահնազարյանին.

«… Որքան ազգային, այնքան համամարդկային: Հողը պարարտ է. տակավին Հայաստանի շրջաններում պահպանվում են ինքնատիպ, գունեղ, շքեղ ու երգեցիկ բարբառները, տակավին Արևմտյան Հակաստանից գաղթած և Արևելյան Հայաստանի գյուղերում հաստատված շատ ու շատ համայնքներ պարում են իրենց պարերը և պատմում են հին զրույցները: Այդ ամենին պետք է նպաստել. մենք իրավունք չունենք անօրեն կերպով խոչընդոտելու մեկի ժառանգության իրավունքին, և նաև իրավունք չունենք չվերադարձնելու նրան այն, ինչ իրենն է, իր նախնու թողած ժառանգությունն է մեր ձեռքում. աշխարհի արդարության կարգն է՝ ժառանգությունը վերադարձնում են առանց քննելու, թե դա տիրոջը օգուտ է, թե ոչ. հետո նոր խորհուրդ են տալիս: Այն ինչ կորցրել է գյուղը, այսօր պահպանում է քաղաքը. և հսկայական նյութանգործածական, իբրև կյանք և գործածական՝ զուտ իբրև գիտություն գտնվում է գրադարաններում, զանազան դիվաններում, ինստիտուտներում: Մարդիկ այսօր զգում են իրենց հարազատ մշակույթի կարիքը, ինչպես հարազատ հող ու ջրի, և պահանջում են «խեղդելու» պես:

Արդ, այս ամենաբնական ճամփան բռնելով կարելի է սկսել նոր վերածնունդը, ապրել 5-րդ դարի աշխույժը։

Հիմնելով ամեն գավառին կամ որևէ գավառի պատկանող ժողովրդի հատուկ ոճի կրթօջախ, նպաստում ենք համահայկական կրթությանը: Հիմնելով նման կրթօջախ հարկ է շեշտը դնել տվյալ մշակույթի վրա, և ոչ միայն այդ անցնել, այլ ընդգծելով այդ անցնել հավասար կարգով համահայկականը: Ուրեմն կլինի լոռեցիների դպրոց, ալաշկերտցիների դպրոց և այլն»:

Պետք են արդյո՞ք գյուղական շրջանի բոլոր գյուղերին միջնակարգ դպրոցներ: Գուցե խելամի՞տ է այսօր բավարարել ութամյա գյուղական հանրակրթական դպրոցով, ստեղծելով տվյալ շրջանի (ռեգիոնի կամ թեմի) համար մեկ ուժեղ Ավագ դպրոց, որտեղ կհավաքվեն լիարժեք միջնակարգ կրթություն ստանալու և մտավոր գործունեությամբ զբաղվելու ընդգծված ձգտում ցուցաբերած պատանիները:

Հայոց գյուղը շատ է ավեր ու գյուղակական դպրոցը՝ լուրջ հիվանդ: Անհնար է, որ մեկեն կանգնեն բոլոր ավեր գյուղերը, ու ապաքինվեն միաժամանակ բոլոր դպրոցները: Անհնար է: Մի օրինակը լավ է տասը նկարագրությունից ու տասը հազար կոչերից: Առողջ օրինակը վաստակի ուժ ունի՝ տարածվում է:

Մեզ ամենաշտապ ձևով օրինակելի գյուղական համալիր-դպրոցի օրինակ է պետք, գյուղական իրականությամբ թելադրված ու այդ իրականության օրինական ծնունդ կրթօջախ: Դպրոց, որն ինքը կորոշի գյուղի մշակութային կյանքը, կամբարի ու կզարգացնի գյուղի ավանդները, հուսալի կպահպանի գյուղացուն հոգու սովից, իսկ գյուղական նիստ ու կացը՝ այլասերումից:

Մեզ գյուղական շրջանի ռեգիոնալ (թեմատիկ) ավագ դպրոցի ամբողջական օրինակ է պետք՝ արական գիմանազիայի և օրիորդաց վարժարանի տեսքով, որը կամբարի ու կզարգացնի շրջանի (թեմի) մշակութային ավանդները, կպահպանի-կձևավորվի տնտեսական ինքնատիրապետությունն ու առանձնահատկությունները, կկրի շրջանի հոգևոր ու մտավոր պոտենցիալը:

Մեզ անդրանիկ գավառական դպրոց է հարկավոր, որը կգա պաշտպանելու ու ընդգծելու գավառի մշակութային անկրկնելիությունը, կկենդանացնի մեր ժողովրդի այդ հատվածի բարբառը, խոր բազմազանությամբ կսնի Հայոց Ոգին:

Մեզ առողջ ու կենդանի հայոց լեռնային գյուղի օրինակ է պետք: Առավելագույնս իր աշխարհագրությամբ ու ընդերքով թելադրված բնական-ավանդական սոցիալ-տնտեսական զարգացում ունեցող գյուղ, գյուղ, որը կստեղծի և կպահպանի իր միկրոմշակույթը, մեծ աշխարհի ձայները, գույներն ու գաղափարները կանցկացնի իր ամուր հոգևոր պարսպի ու իր իսկ հաստատած բարոյականության շերտերի միջոցով:

Ուզում եմ հավատալ, որ Հայոց Ուսուցիչների Միությունը և «Կրթասեր» բարեգործական միությունը կգան նյութապես ու կազմակերպորեն սատարելու բոլոր այն անհատներին ու գյուղական համայնքներին, ովքեր կխիզախեն գյուղական դպրոցի նորոգման վարպետները լինելու: