Իմ օրագիրը ես երկու անգամ չեմ գրելու. ինչ եղել է, ինչպես հիշում եմ, ինչ կա-կատարվում է՝ ամեն օր, մինչև 2015 թ. սեպտեմբերի 4-ը այս ձևաչափով կհանդիպեք իմ գրերից մեկում… Հետո-ն կպայմանավորվենք:
1988-ին երեք Աշոտներով (Բլեյան, Դաբաղյան, Մանուչարյան) ամբողջությամբ զբաղված էինք մանկավարժությամբ՝ մեր մանկավարժական ծրագրերը, մտքերը իրականացնելու համար լիուլի օգտագործելով Գորբաչովի նախաձեռնած վերակառուցման (перестройка) և հրապարակայնության (гласность) ընձեռած հնարավորությունները: Թիվ 183 դպրոցը փորձարարական էր, ենթակա Լուսավորության նախարարությանը, բայց շրջանային-քաղաքային կուսակցական և խորհրդային իշխանությունների, շեֆական կազմակերպությունների հետ բազում տնտեսական խնդիրներ ունեինք լուծելու: Արտաքին հարաբերություններով ու կրտսեր դպրոցով-մանկապարտեզով ամբողջությամբ ես էի զբաղվում, Աշոտ Դաբաղյանը՝ միջին և ավագ դպրոց-վարժարանն էր անմիջական ղեկավարում, նախաձեռնում արշավներ, Աշոտ Մանուչարյանը մեր և՛ հոգեհանն էր, և՛ հոգեբանը: Հոգեհանը՝ ուղիղ իմաստով: Դպրոցում շատ էին ու շատանում էին տղամարդ ուսուցիչները, բոլորն էլ ծխող՝ սկսած Աշոտ Դաբաղյանից, ավարտած Մայիս Նիկողոսյանով, շատերն ուշանում էին դասերից, շատերը ոչ այնպես վարվում սովորողների հետ։ Մանուչարյանին հարգում էին բոլորը, կյանքով գիտեին նրա աննահանջ հետապնդման մասին: Աշոտն օրինակ էր. չէր ասում բաներ, որ ինքը չէր անում: Հոգեբան Աշոտն անհատապես աշխատում էր տասնյակ դժվար խառնվածքով տղաների հետ, յուրաքանչյուր սովորողի շահերի պաշտպանն էր. կոնկրետ գործով, կոնկրետ երեխայի, կարող էր զբաղվել օրեր, շաբաթներ…
1988-ի փետրվարի սկզբին ցուրտ էր, շատ ցուրտ, գրիպի այնպիսի համաճարակ էր, որ վերադասն արձակեց Երևանի բոլոր դպրոցները… Երեք Աշոտներով օգտագործեցինք թայմ-աուտը, որպես պարգև՝ մի խումբ մտերիմներով առանձնանալու Դիլիջանի հանգստյան տներից մեկում և առանց առօրեական խնդիրների, քննարկելու մեր մանկավարժական ծրագրերը, դպրոցի զարգացման առաջիկա անելիքները… Տասը տարեկան Լիլիթ Բլեյանը, ութ տարեկան Տաթևը, նրանց հասակակից Բագրատ Դաբաղյանը դիլիջանյան բնությունից և արձակուրդի ազատությունից լիուլի օգտվեցին… Փետրվարի 14-15-ին, մենք վերադառնում էինք Երևան «Սեբաստիա» հայտնի պարտեզի՝ սեբաստահայերի նվիրած միկրոավտոբուսով, օգտվելով մեր վաղամեռիկ համակուրսեցի ֆիզիկայի ուսուցիչ Ալեքսանդր Հրաչևիչի հայտնի-հոգատար մայրիկ տիկին Վերոնիկայի՝ մանկապարտեզի հիմնադիր- վարիչի հովանավորությունից… Վարորդը, մեզ մտերիմ մարդ, զարմացած պատմում էր երևանյան անհավատալի նոր իրադարձությունների մասին, որ խուժել էին քաղաք, չգիտեմ՝ որտեղից, չգիտեմ՝ ինչպես. մենք օրեր առաջ թողել էինք քաղաքը սառած-անշարժ վիճակում… իսկ վարորդի շուրթերից մեզ համար նորություններ էին թափվում՝ էկոլոգիական երթեր, քաղաքական կոչեր, անհանգիստ Լեռնային Ղարաբաղ, խմորումներ Օպերայի հրապարակում… Մենք րոպե առաջ տենչում էինք մտնել Երևան: Ընտանիքներից շուտ ազատվեցինք ու… Օպերայում էինք տղամարդկանցով…
Արմանք-զարմանք. վարորդը ճիշտ էր պատմել, Օպերայի հրապարակը բլթբթում էր… Այստեղ էին մեր Սամսոն Ղազարյանը, Համբարձում Գալստյանը, Հրայր Ուլուբաբյանը, Ալեքսան Հակոբյանը, համալսարանական ընկերներ, դեմքեր, անհատներ, որ կորցրել էինք՝ մանկավարժական գործով Բանգլադեշում մեկուսացած…. Այսպես սկսվեց ղարաբաղյան շարժումը մեզ համար: Պատրա՞ստ էինք մենք իրադարձությունների այսպիսի բեկմանը… Դե, բեկումը հենց բեկում է սրանով՝ անպատրաստությամբ, նոր իրավիճակով: Ղարաբաղյան շարժման երիտասարդ թևը 1970-ականների համալսարանական կոմերիտական-հակակոմերիտական ուսանողական ակտիվն էր՝ ուսանողներ, ովքեր հավատում էինք, որ կարելի է սոցիալական արդարություն հաստատել առանձին վերցրած մի բուհում, բարեփոխված, ինքնավար համալսարանում, կոմերիտական կազմակերպության միջոցով ազդել համալսարանի վարչական ղեկավարության վրա, ուսանողական շրջանում՝ 1972-78 թթ։ Մենք անցել էինք քաղաքական ներհամալսարանական պայքարի մի տպավորիչ շրջան:
Համալսարանի ֆիզիկայի ֆակուլտետի շինջոկատները, «ֆիզիկոսի օր» հանրահայտ հավաքները, ակումբները ջնջել էին սահմանները. ոչ միայն խմբերի, կուրսերի միջև, այլև ուսանողների և դասախոսների միջև ստեղծվել էր ֆակուլտետային գրավիչ միջավայր, որը ստեղծական էր, քննարկում կար, հետաքրքիր էր, մտքերի փոխանակում կար, մարդկային ոչ ֆորմալ խմբերի նախաձեռնություններ: Հայաստանի Կոմունիստական կուսակցության կենտկոմի առաջին քարտուղար 1974-ին դարձավ առինքնող՝ տեսքով-ավյունով-խոսքով, Կարեն Դեմիրճյանը… Ես հիշում եմ, թե ինչ կլանված էինք լսում նրա ծրագրային ելույթը…
Փոփոխությունների պահանջ կար ողջ հանրապետությունում, Կարեն Դեմիրճյանի հետ կապված՝ Հայաստանի դեմոկրատացման հույսերը չարդարացան։ Այն ժամանակ կարգավիճակով իսկապես Մայր բուհը (հիմա անունն է, որ երբեմն-երբեմն հիշում են) իր հեղափոխականացված ուսանողությամբ դարձավ փոփոխությունների արտահայտիչը… Մեզ հաջողվեց 1977 թ. անակնկալի բերել համալսարանի կուսակցական ղեկավարությանը և Մյասնիկյանի կուսշրջկոմին, համալսարանի կոմերիտական կազմակերպության կոնֆերանսի ժամանակ վերցնել ուսանողական ինքնիշխանությանը՝ ձախողել կոմերիտական կազմակերպության նախօրոք որոշված կազմը ու գերակշռությամբ ընտրել ուսանողության հայտնի գործիչների՝ Սամվել (Սյոմա) Նալբանդյան, Աշոտ Մանուչարյան, Աշոտ Բլեյան, Աշոտ Ջազոյան, Գարուշ Լազարյան, Համբարձում Գալստյան… կներեք, հիմա շատերին չեմ հիշում… Իմ օրագրի երիտասարդ ընթերցողին դժվար կարողանամ փոխանցել այս ամենի նշանակությունը՝ որպես երևույթ…, բայց հեղափոխական իրավիճակ էր զարգանում Երևանում, համալսարանի ուսանողության ձայնը լսելի էր դառնում խորհրդային ժամանակների հայտնի շքերթներում, շրջանային, քաղաքային, հանրապետական կոնֆերանս-հավաքներում…
Համակարգը, վարչակազմը արագ ուշքի եկավ, անցավ ռեպրեսիաների և 1977 -78-ին ամբողջությամբ ճնշեց, ցաքուցրիվ արեց մեր ընդվզումը: Սյոմային առաջ քաշեցին (իմ վաղամեռիկ, պայծառ ընկեր), ես հայտնվեցի թիվ 10 դպրոցում, Աշոտ Մանուչարյանը՝ թիվ 12 դպրոցում, երախտահիշատակ Համբարձում Գալստյանը, Ալեքսանը և շա՜տ-շա՜տ ուրիշներ անցան գիտահետազոտական գործունեության, բայց քաղաքական կոփվածքը մնաց, իհարկե: Հայաստանի գիտա-ստեղծագործական-ինժեներական հանրույթը, որ ամենաքաղաքականն էր իր բնույթով (պիտի լիներ), 1985-1988-ին վատ օգտագործեց գորբաչյովյան վերակառուցման-հրապարակայնության ընձեռած հնարավորությունները1988-89թթ.։ Պատրա՞ստ էինք այսպիսի կոփվածքով Արցախյան իրադարձություններով սկսված մեր հասարակական-տնտեսական կյանքի բեկմանը. այնուամենայնիվ՝ ոչ: Այլ էին չափումները, մասշտաբները, որակ-զարգացումները, դրանք խորհրդային հասարակությանն անծանոթ էին՝ որպես աշխարհաքաղաքական՝ իրենց բնորոշ ռիթմով: 1988-ի շարժումն ազգայնական շարժում էր, տարերք, խորքում՝ ոչ անկախական, անգամ հակաանկախական. այն ինչ հաշվված էր-ծրագրվում էր, արվում էր գորբաչովյան վերակառուցմամբ պահպանվող Խորհրդային Միության սահմաններում… Այստեղից և Ղարաբայան շարժման և ԱՄԿ-ի (Պարույր Հայրիկյան, Մովսես Գորգիսյան և ընկերներ) հակասությունը 1988-1989-ին։ Եղավ այն, ինչ եղավ. գորբաչյևյան վերակառուցումը խորհրդային պետությունը փլուզումից չկարողացավ փրկել։ Իսկ անկախ-պետականությունը 1988-1989-ին անգամ նոր ձևավորված քաղաքական էլիտայինը չէր, էլ ուր մնաց ազգայնական գաղափարների շուրջ հավաքված ժողովրդի…. Արցախի հարցի ժամանակին ու արդարացի լուծման, միայն խաղաղ ճանապարհով պատմական արդարության վերականգնման ուղուց չկարողացան շեղել ո՛չ 1988-ի սումգայիթյան տիպի բռնությունները, ո՛չ էկոլոգիական գործոնները, ո՛չ 1988-ի դեկտեմբերի 7-ի երկրաշարժով սրված սոցիալական խնդիրներն ու անարդարություն-անհավասարությունը։ Հայ ժողովուրդը՝ Արցախում և Հայաստանում, ամենուր, խնդրում-թախանձում էր, բացատրում-ապացուցում-ճնշում էր գործադրում, տոկում այնքան, մինչև խորհրդային փոփոխված ղեկավարությունը լեգիտիմ արդարացի լուծում գտնի՝ իհարկե, հօգուտ զրկված հայության, վերամիավորելով Արցախը Հայաստանի հետ:
Լուսանկարները հատուկ ընտրել եմ մեր կուրսի Զավեն Խաչիկյանի արածներից։
Դավիթ Բլեյանը, այս ամեն ինչին դեռ անտեղյակ.
— Ինքնուրույն, ձիու նման քառատրոփ եմ իջնում, հայրիկ, մեր աստիճաններով։
Տրոփ-տրոփ-տրոփ,
Վազե, ձիուկ, հոպ…
Տեսեք՝ լավ ռիթմը, ձայնը ոնց են արձագանքվում. երգենք միասին։
Շուշանի հետ սկայպով խոսելիս հանկարծ պլաստմասե բահն է շարժում.
— Գլուխդ հողեմ, Շուշան։
Սա էլ ավազե բլուրների ներկայությունն է մեր դպրց-պարտեզների բակերում։ Շուշանը, իհարկե, ծիծաղից պայթում է։ Դավիթը, դրանից ոգևորված.
— Ծիծիկներդ պոկեմ, շպրտեմ…,- ու նոթբուքից գրկում է ծիծաղը չընդհատող իր քույրիկին։
— Քույրիկ Շուշանիկ, ես քեզ կարոտել եմ, շուտ արի։
Իսկ Շուշանը պատրաստվում է Ավստրիայում Հայաստանի դեսպանատան՝ սեպտեմբերի 21-ի առիթով կազմակերպվող համերգին Վիեննայում։
պ-ն Բլեյան, խնդրում եմ՝ մի օր լիրիկական շեղում արեք ու պատմեք երեք Աշոտների դպրոցի սիրային սիրուն պատմություններից 🙂